128 / 514
Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü Ülkelerinde Enerji Tüketimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Panel Nedensellik Analizi
117
n
- Eğer tüm
γ
1,i
değerleri ve tüm
β
2,i
değerleri sıfıra eşit değilse, x ve y arasında çift taraflı Granger nedensellik
ilişkisi vardır.
- Eğer tüm
γ
1,i
değerleri ve tüm
β
2,i
değerleri sıfıra eşitse, x ve y arasında Granger nedensellik ilişkisi yoktur.
Bu testte optimal gecikme sayısı, Schwarz Bayesian Kriterini minimum yapan 1 ile 4 arasındaki değer ile belirlenir
(Konya, 2006).
Tablo 4’te panel nedensellik analizi sonuçları yer almaktadır.
Tablo 4:
Panel Granger Nedensellik Analizi Sonuçları
Ülkeler
H
0
:lne, lng’nin Granger nedeni değildir
H
1
:E→G
H
0
:lng, lne’nin Granger nedeni değildir
H
1
:G→E
Wald test
Bootstrap kritik değerleri
Wald test
Bootstrap kritik değerleri
% 1
% 5
% 10
% 1
% 5
% 10
Arnavutluk
0.116
41.792 19.337 12.045
5.013 86.888 39.896 26.093
Ermenistan
26.635***
73.014 34.851 22.405
98.809*
35.207 17.373 11.524
Azerbaycan
17.675
51.229 26.875 18.202
0
.001 38.784 19.883
13.107
Bulgaristan
12.211
58.905 29.246 19.256
0.355 34.193 16.769 11.305
Gürcistan
60.922**
77.445 37.470 25.576
9.998 45.102 21.849 14.758
Yunanistan
97.102*
61.747 30.318 19.611
21.321**
34.146 17.679 11.952
Moldova
15.277
67.802 30.982 19.383
2.928 44.377 23.196 15.322
Romanya
1.689
43.719 21.843 14.420
0.321 47.700 24.635 16.177
Rusya
36.505**
47.872 25.119 16.557
32.241**
36.022 17.658 12.334
Sırbistan
1.609
58.403 27.575 18.359
1.0592 42.256 19.846 13.165
Türkiye
1.413
40.822 19.434 12.683
11.090 39.826 20.071 12.977
Ukrayna
18.404
64.976 31.950 21.755
0.119 40.451 19.656 13.383
*,** ve *** boş hipotezin sırasıyla % 1, 5 ve 10 anlamlılık düzeyinde reddedildiğini göstermektedir.
Tablo 4’e göre, Ermenistan, Yunanistan ve Rusya’da enerji tüketimi ile kişi başı reel gelir arasında sırasıyla %10,
%5 ve %5 anlamlılık düzeyinde çift yönlü nedensellik ilişkisi bulunmaktadır. Gürcistan’da ise enerji tüketimi, kişi
başı reel gelirin Granger nedenidir, yani Gürcistan’da %5 anlamlılık düzeyinde enerji tüketiminden kişi başı gelire
doğru tek taraflı nedensellik ilişkisi bulunmuştur. Buna karşın Arnavutluk, Azerbaycan, Bulgaristan, Moldova,
Romanya, Sırbistan, Türkiye ve Ukrayna’da iki değişken arasında herhangi bir nedensellik ilişkisi bulunamamış-
tır.
4. Sonuç
Bu çalışmada, KEİO üyesi 12 ülke için 1992-2011 yılları arasında enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasındaki
nedensellik ilişkisi araştırılmıştır. Uygulamada ülkeler arasındaki bağımlılık ve eğim heterojenliği göz önünde
bulundurularak Konya (2006) tarafından geliştirilen panel nedensellik metodu kullanılmıştır.
Panel Granger nedensellik analizi sonucunda Ermenistan, Yunanistan ve Rusya ülkeleri için geri besleme (feed-
back) hipotezinin geçerli olduğu sonucuna varılmıştır. Yunanistan ve Rusya için bulunan ilişki Hondroyiannis vd.
(2002) ve Akkemik ve Göksal (2012) tarafından ulaşılan analiz sonuçları ile uyumlu iken Ermenistan için Aper-
gis ve Payne (2009) ve Kalyoncu vd. (2013) tarafından varılan “enerji tüketiminden büyümeye doğru tek taraflı
nedensellik ilişkisi” sonucu ile farklılaşmaktadır. Çalışmalarda farklı metotlar kullanılmış olması bu durumun
nedeni olabilir. Bu çalışmada elde edilen değerlere göre Ermenistan, Yunanistan ve Rusya için enerji harcamaları