68 / 514
Türkiye’de Hanehalkı Gelirinin Mikroekonomik Belirleyicileri
57
n
bu durumdan etkilenmektedir. Bu düşüncenin ardında hanehalkı geliri içerisinde ücretin önemli bir yer tuttu-
ğu yer almaktadır. Gerçekten de, özellikle orta-alt ve alt gelir grupları için düşünüldüğünde hanehalkı liderinin
ücreti hanenin tek gelir kaynağı olabilmektedir. Hanehalkı liderinin cinsiyeti yanında medeni durumu da son
derece önemli bir değişkendir. Özellikle hanehalkı liderinin genellikle erkek olduğu ve çalışanın yine erkek olduğu
hanelerde boşanma, evlenme, eşin ölümü gibi durumlarda kadın gelir kaybına uğramaktadır. Hanehalkı liderinin
yaşı da önemli bir belirleyicidir. Buradaki belirleyicilik etkisi zaman boyutunu da barındırmaktadır. Belirli bir
yaşa kadar gelir artarken/azalırken belirli bir yaştan sonra azalabilir/artabilir. Bu durum tecrübe etkisi olarak da
tanımlanabilir. (Fields, 2003; Cowel & Fiorio, 2011). Bu çalışmada daha fazla hanedeki toplam değişkenlere odak-
lanılacağından hanehalkı liderine ait özelliklere çok fazla yer verilmemektedir.
Hanehalkı özellikleri olarak hanehalkı gelirinin belirleyicilerinden bahsederken hanenin kendisine ait özellik-
ler ile hanehalkı özelliklerinin kişi başına değerleri kullanılacaktır. Burada ilk bahsedilecek değişken hane içinde
bireylerin çalışma durumlarıdır. Bu başlık altında ilk akla gelecek iki değişken iş arayanlar ve çalışamaz halde
olanlardır. Bir hane için bu oranın artması gelir kaybı ve daha da kötüsü gelir kaybı
süresi
nin uzaması anlamı-
na gelebilmektedir. Beşeri sermaye teorisinden bilindiği gibi eğitim gelir yaratma faaliyeti açısından son derece
önemlidir. Kişi başına düşen eğitim oranının artması haneye akan gelirin artması anlamına gelebilmektedir. Bir
diğer önemli değişken de sağlıktır. Ancak sağlıklı bireyler gelir yaratıcı faaliyetlerde bulunabilirler. Diğer önemli
iki faktör hanede yaşayan bireylerin istihdam tipleri ve çalıştıkları sektörler. Biliniyor ki işveren birinin kazancıyla
yevmiyeli çalışan birinin kazancı bir olmayacaktır. Bu yüzden kişi başına düşen istihdam tipi oranı hanehalkı
gelirini belirlemede önemli değişkendir. Tıpkı bu değişken gibi bireylerin çalıştıkları sektörler de hanehalkı geli-
rini belirlemede önemlidir. Özellikle mali, sağlık ve kamu sektöründe çalışan birey sayısındaki artış hane gelirini
önemli ölçüde arttırmaktadır. Bunun sonucunda da bu bireylerden oluşan hanehalkı geliri artabilir. Hanehalkının
yapısıyla ilgili hanehalkı gelirini etkileyen çok önemli üç değişken vardır; bağımlı nüfus oranı, çocuk oranı ve
hanehalkı büyüklüğü. Bağımlı nüfus oranı 14 yaşında ve 14 yaşından küçük bireyler ile 65 yaşından büyük bireyler
toplamının toplam hane içindeki oranıdır. Genellikle bu yaş grubundaki bireyler işgücü piyasasında bulunmadık-
larından bu oranın artması ortalama hanehalkı gelirinin düşmesine sebep olmaktadır. Özellikle çocuk işçilerin
ve emekli yaşlıların olduğu hanelerde bu düşüş çok şiddetli görülmemektedir. Benzer etkiler çocuk oranı için de
geçerlidir. Hanehalkı büyüklüğü ise daha kapsamlıdır. Bu değişkenin içine birlikte yaşayan aileler ve uzun süreli
aile yanına taşınanlar bulunabilir. Hanehalkı büyüklüğünün etkisi bu yüzden net değildir. hanehalkı yapısın-
da bahsedildiğinde dikkat edilmesi gereken nokta haneler arasındaki karşılaştırmanın neye göre yapılacağıdır.
Basit bir şekilde toplam hanehalkı gelirini hanede yaşayan kişi sayısına bölmek doğru sonuçlar vermeyecektir.
Çocuksuz iki yetişkinden oluşan bir hane ile çocuklu tek yetişkinden oluşan bir hane aynı tüketim ağırlığına sahip
değidlir. Açıktır ki çocukların tüketimi yetişkinlerin tüketiminden azdır. Bu yüzden daha doğru ölçüm yapabil-
mek amacıyla
yetişkin denk gelir
yaklaşımı kullanılmalıdır. Bu çalışmada da (ileride ayrıntısı açıklanacaktır) denk
eşit gelir yaklaşımı kullanılarak tahminde bulunulmuştur. Haneye ait özellik olarak alt yapı özellikleri hane gelini
dolaylı bir şekilde etkilemektedir. Telefon, internet ve hepsinden önemlisi su sistemi olmayan hanelerin diğer
hanelerden geri kalacağı bir gerçektir (Gunatilaka & Chotikapanich, 2009; Naschold, 2009). Yukarıda sayılan
değişkenlerin yanında hanenin bulunduğu yer de hanehalkı gelirini etkilemektedir. Buradaki etki komşu etkisi
olarak tanımlanabilir. Hanehalkının komşularının hanehalkına belirli konularda (iş bulmak, iş değiştirmek gibi)
yardımları göz önüne alınırsa bu etki daha net anlaşılabilir. Benzer durum hanehalkının akrabaları ile de ilgilidir.
Burada bu etkileşimin karşılıklı olabileceğini de belirtmekte fayda vardır. Hanehalklarının bulundukları yerler
genellikle sosyoekonomik olarak homojen olmaktadır. Bu anlamda düşünüldüğünde komşu/akraba etkisinin tah-
min edilenden küçük olacağı düşünülebilir. Buradaki çalışmada kullanılan verilerde bu bilgiler yer almadığından
bu etkinin geçerliliği ortaya konamayacaktır.
3. Literatür Taraması
Wan (2004), Çin’in kırsal bölgeleri için 1992-1995 yıllarını kapsayan çalışmasında Box-Cox dönüşümlü, yarı
logaritmik ve doğrusal modelleri kullanarak üç tahminde bulunmuştur. Wan (2004)’ın bulgularına göre her bir
değişkenin işareti üç tahminde de değişmemiştir. Tahmin sonuçlarına göre bağımlılık oranı gelir üzerinde negatif
etkiye sahipken eğitim ve aile büyüklüğünün pozitif etkisi vardır.