67 / 514
Ömer LİMANLI, Rahmi YAMAK
n
56
arzını etkileme özelliğine sahiptir (Angrist & Evans, 1998)), hanehalkı yapısındaki özellikler bireylerin davranış-
larını etkilemektedir. İnsanın neredeyse her davranışının ekonomik bir sonucu olduğu düşünülürse, bu davranış
değişikliklerinin sonuçlarını ve bu davranış değişimlerini yönlendirmek amacıyla hanehalkı araştırmaları hayati
öneme sahiptir. Hanehalkı üyelerinin davranışlarının ve hanehalkı yapısının, hanehalkına gelen toplam geliri
etkilediği bir gerçek iken hanehalkları arasındaki gelir dağılımı ve gelir eşitsizliği davranış ve yapı farklılığının
en önemli sonucudur. En önemli olandır çünkü hanehalkı üyeleri çoğu kez aile yapısında olduğundan aileye
gelecek olan gelir bir sonraki neslin gelir yapısını etkilemekte bu da nesiller arası gelir dağılımı hareketini önemli
derecede etkilemektedir (Blanden vd., 2013). Bunun sonucunda nesiller arasında sadece maddi varlıklar miras
olarak bırakılmamakta, eşitsizlik ve yoksulluk da mirasın bir parçası olmaktadır. Her ne kadar şu ana kadar sade-
ce gelir eşitsizliği ya da gelir dağılımından bahsedilse ve bu çalışmada sadece hanehalkı gelir fonksiyonu tahmini
yapılıp onun üzerinden gelir eşitsizliğiyle ilgili tartışmaya gidilecekse de eşitsizlik tartışmalarının sadece gelir üze-
rinden yapılmadığı bilinmelidir. Gelirin yanı sıra kaynak (Dworkin, 1981b); geliri olan kişiler çeşitli sebeplerle
ihtiyaç duydukları kaynaklara ulaşamıyor olabilirler, refah; kaynağa ulaşan kişiler bu kaynaklarını refah üretecek
şekilde kullanamıyor olabilirler (Arneson, 1989; Dworkin, 1981a), fırsat; bireyler eşit fırsatlara sahip olmadıkça
gelir, refah ya da diğer şeyleri edinimlerinden sorumlu tutulamazlar (Rawls, 1999; Roemer, 2000) ya da kapasite;
bireyler ancak “yapabilecekleri” ya da “olabilecekleri” kadardır. Bacakları olmayan birine bisiklet verilmesinin
bir anlamı yoktur (Sen, 1982; 1993). Eşitlik ve eşitsizlik konusunda “neyin eşitliği” tartışmalarına verilebilecek bu
kadar çeşitli cevap varken burada sadece gelire odaklanılacaktır. Bunun pek çok sebebi vardır. Öncelikle, yukarıda
bahsedilen “eşitlenecek şeyler”in ölçümü konusunda herhangi bir fikir birliği mevcut değildir. Örneğin, refahın
ölçümü iktisadın bir bilim olarak gelişmeye başladığı ilk günlerden beri tartışılmakta ve halen bir çözüm bulun-
muş değildir. Benzer şekilde Sen’in kapasite yaklaşımıyla ilgili nelerin kapisete ve fonksiyonlar kümesi içine dâhil
edilmesi gerektiği, bunları herkes için aynı olup olamaycağı son derece tartışmalıdır. Ölçüm aracı ve ölçümleri
objektif bir şekilde gerçekleştirecek veri eksikliği/yetersizliği nedeniyle eşitsizlik tartışmaların gelir dışında kalan
kısımları ampirik uygulamalarda çok fazla görülmemektedir.
1
Her ne kadar gelir tek başına bireyin ya da hanehal-
kının refahını göstermede yeterli bir gösterge olmasa da genel olarak bireylere kaynaklara ulaşım ve bu kaynakları
faydaya dönüştürme imkânı verdiğinden burada sadece gelir eşitsizliğinden bahsedilecektir. Konuyla ilgili tartış-
malar genellikle bireysel gelir dağılımı ekseninde ele alınmaktadır. Hanehalkı kapsamındaki analiz, bizlere, gelir
dağılımının sadece bireylerin kendi özelliklerinden etkilenmediğini, aynı zamanda içinde bulundukları topluluk-
tan da (burada hanehalkı) etkilendiğini göstermektedir.
Çalışma izleyen şekilde devam etmektedir. 2. Kısımda hanehalkı gelirinin belirleyicileri üzerinde durulacaktır. 3.
Kısımda literatüre, 4. Kısımda yöntem ve veri setine değinilip 5. Kısımda da bulgu ve değerlendirme ile çalışma
sonlanacaktır.
2. Hanehalkı Gelirinin Belirleyicileri
Hanehalkı gelirinin pek çok bileşeni bulunmaktadır. Burada toplam hanehalkı geliri ele alınacaktır. Bu yüzden
öncelikle toplam hanehalkı gelirinin bileşenlerinden bahsetmek yerinde olacaktır. Toplam hanehalkı geliri ücret,
sermaye, kar, menkul ve garimenkul geliri ve impute edilmiş gelirlerden oluşmaktadır. Bu sayılanlar hanehalkı
gelirinin temel bileşenleri olarak görülebilir çünkü bu temel bileşenler yanında pek çok gelir kaynağı mevcuttur.
Bunlar nafaka, sosyal transferler, aileler arası gelir yardımları gibi gelir türleridir. Toplam geliri oluşturan bu denli
çeşitli bileşenin olması, toplam hanehalkı gelirinin belirleyicilerini çeşitlendirmektedir. Burada her bir durum
üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulmayacak, onun yerine daha genel bir çerçeve çizilecektir. Temel amaç mikroe-
konomik değişkenlerin toplam hanehalkı geliri üzerindeki etkisini incelemek olduğundan miras, nafaka vb. değiş-
kenlere değinilmeyecektir. Yani amaç, gelirin kaynağının toplam gelir üstündeki etkisini tespit etmek değildir.
Beşeri sermaye teorisi ve üretim teorisinden yola çıkarak hanehalkı gelirinin temel belirleyicilerinden bahsedile-
bilir. Bu yapılırken hanehalkı gelirinin belirleyicileri temel iki kategoriye ayrılacaktır; hanehalkı liderine ait özel-
likler ve hanehalkına ait özellikler. Bu iki kategorideki özellikler çakışabilir çünkü hanehalkı lideri de hanehalkı-
nın özelliklerinin içine dâhil olmaktadır. Hanehalkı liderine ait özellikler içerisinde hanehalkı gelirini etkilen en
önemli değişkenlerden biri cinsiyettir. Kadın ve erkek arasındaki ücret ayrımcılığı nedeniyle hanehalkı geliri de
1 Sen’in kapasite yaklaşımıyla ilgili ampirik analiz için bkz. Kuklys (2010).